Κυτταρικη αγροκαλλιεργεια

Χρειάζεται να γίνουν αρκετά πράγματα προτού δούμε το κρέας κυτταροκαλλιέργειας ευρέως διαθέσιμο - πρώτα απ’ όλα, πρέπει να παραχθεί με λογικό κόστος και να πουληθεί σε λογικές τιμές, ενώ στη συνέχεια είναι απαραίτητη η ρυθμιστική έγκριση, ώστε να εξασφαλιστεί ότι μπορεί να παραχθεί και να φτάσει στον τελικό καταναλωτή με ασφάλεια. Για την Ελλάδα και τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ, η διαδικασία για την έγκριση της διάθεσης ενός νέου τροφίμου στην αγορά της Ένωσης αρχίζει είτε με πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είτε κατόπιν υποβολής αίτησης στην Επιτροπή. Οι διοικητικές και επιστημονικές απαιτήσεις για την εν λόγω αίτηση καθορίζονται στον εκτελεστικό κανονισμό (ΕΕ) 2017/2469 της Επιτροπής, ενώ σχετικές κατευθυντήριες οδηγίες δίνονται στην γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA).

Η Σιγκαπούρη έγινε το πρώτο κράτος που ενέκρινε την διάθεση κοτόπουλου κυτταροκαλλιέργειας σε εστιατόρια, από τον Δεκέμβριο του 2020, ενώ οι ρυθμιστικές αρχές και άλλων χωρών όπως το Ισραήλ, η Αυστραλία, το Κατάρ, αλλά και οι ΗΠΑ παρακολουθούν στενά τις εξελίξεις και αναμένεται να ακολουθήσουν.

Οποιοδήποτε προϊόν ή συστατικό προέρχεται από ζώο, μπορεί δυνητικά να παραχθεί και μέσω κυτταρικής αγροκαλλιέργειας (από το αγγλικό cellular agriculture, ή cell ag).

• Φαγητό: κρέας, αυγά, γαλακτοκομικά, καφές, ζελατίνη, ζωοτροφές
• Βιοϋλικά: δέρμα, μετάξι
• Κοσμητική και συμπληρώματα: κολλαγόνο, αρώματα

Η τεχνολογία μελετάται σε βάθος και γίνονται αρκετές έρευνες αυτή τη στιγμή ώστε σταδιακά να περάσει από την εργαστηριακή κλίμακα στην συστηματική παραγωγή και για να φέρει στο μέλλον πολλά νέα προϊόντα στην αγορά.

Αυγά και γάλα παράγονται αυτή τη στιγμή μέσω ζύμωσης ακριβείας (precision fermentation), που είναι μια μορφή ακυτταρικής αγροκαλλιέργειας (acellular agriculture). Αυτά τα “ακυτταρικά” προϊόντα (δλδ που δεν περιέχουν κύτταρα) αποτελούνται κυρίως από νερό, πρωτεΐνες, λιπίδια και μικρές ποσότητες υδατανθράκων, βιταμινών και ιχνοστοιχείων. 

Για παράδειγμα, το αγελαδινό γάλα αποτελείται μεταξύ άλλων από πρωτεΐνες (όπως καζεΐνη και πρωτεΐνη ορού γάλακτος) και λιπαρά (πχ τριγλυκερίδια και φωσφολιπίδια) . Μπορούμε να απομονώσουμε τα γονίδια της αγελάδας που κωδικοποιούν αυτές τις συγκεκριμένες πρωτεΐνες και τα λιπαρά, και να εισάγουμε αυτά τα γονίδια σε κύτταρα μαγιάς (τεχνολογία ανασυνδυασμένου DNA). Τότε αυτά τα κύτταρα μαγιάς γίνονται μικρά εργοστάσια που παράγουν ακριβώς αυτές τις γαλακτοκομικές πρωτεΐνες και τα λιπαρά που παράγει η αγελάδα. Η διαδικασία αυτή εξαλείφει την ανάγκη εκτροφής και αρμέγματος αγελάδων. 

Η τεχνολογία ανασυνδυασμένου DNA δεν είναι καινούργια. Ήδη εφαρμόζεται στη βιομηχανία τροφίμων αλλά και στη φαρμακοβιομηχανία. Η πυτιά είναι ένα σύμπλεγμα πηκτικών ενζύμων που χρησιμοποιούνται στην πήξη γάλακτος για την παραγωγή τυριού και που παραδοσιακά προερχόταν από στομάχια μοσχαριών. Σήμερα όμως οι τυροκομικές μονάδες το παραλαμβάνουν μέσω ζύμωσης ακριβείας / ακυτταρικής αγροκαλλιέργειας, μέθοδος που είναι αποτελεσματικότερη, φθηνότερη, και πιο ανθρώπινη. 

Η ίδια ακριβώς διαδικασία χρησιμοποιείται εδώ και δεκαετίες για την παραγωγή βιοσυμβατής, φαρμακευτικής ινσουλίνης για ασθενείς με διαβήτη. Αντί να συλλέγεται το πάγκρεας χιλιάδων ζώων για να εκχυλιστεί ινσουλίνη από αυτά, η φαρμακοβιομηχανία αξιοποιεί γενετικά τροποποιημένη μαγιά για να παράξει ανθρώπινη ινσουλίνη.

Για την Ελλάδα και τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ, η διαδικασία για την έγκριση της διάθεσης ενός νέου τροφίμου στην αγορά της Ένωσης αρχίζει είτε με πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είτε κατόπιν υποβολής αίτησης στην Επιτροπή.Οι διοικητικές και επιστημονικές απαιτήσεις για την εν λόγω αίτηση καθορίζονται στον εκτελεστικό κανονισμό (ΕΕ) 2017/2469 της Επιτροπής, ενώ σχετικές κατευθυντήριες οδηγίες δίνονται στην γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA).

Όχι ακόμα. Αρκετοί όμως Έλληνες του εξωτερικού αποτελούν μέρος του οικοσυστήματος από διάφορες θέσεις, ενώ εντός συνόρων υπάρχει αξιόλογο ανθρώπινο δυναμικό υψηλής εξειδίκευσης που θα μπορούσε να συνεισφέρει με τις γνώσεις και τις ικανότητές του.

Ένας βασικός στόχος της Cell Ag Greece είναι φέρει όσο περισσότερους ενδιαφερόμενους στο τραπέζι, και να ξεκινήσουμε τη συζήτηση του τι μπορεί να γίνει στη χώρα. Είμαστε σίγουροι ότι η απάντηση είναι “αρκετά”.

Τα προϊόντα κυτταρικής αγροκαλλιέργειας είναι φυσικά - είναι φτιαγμένα από τους ίδιους ιστούς που συνθέτουν τους μύες και το λίπος των συμβατικών αναλόγων που παράγει η κτηνοτροφία. Όπως συμβαίνει με τις άλλες καινοτομίες στον αγροδιατροφικό τομέα, η κυτταρική αγροκαλλιέργεια αξιοποιεί σύγχρονες γνώσεις και τεχνολογίες για να παραχθούν τα τρόφιμα που ξέρουμε και επιλέγουμε, με πιο αποτελεσματικό τρόπο. Σε αντίθεση με την βιομηχανοποιημένη κτηνοτροφία, η κυτταρική αγροκαλλιέργεια μπορεί να παράξει τρόφιμα και βιοϋλικά, χωρίς αρνητικό αντίκτυπο στο περιβάλλον, την ανθρώπινη υγεία, ή τα ζώα.

Το κρέας κυτταροκαλλιέργειας θα έχει ίδια γεύση με το κανονικό κρέας, επειδή είναι κανονικό κρέας. Ένας από τους πρώτους ανθρώπους που δοκίμασαν κοτομπουκιές κυτταροκαλλιέργειας από την εταιρεία Eat Just στη Σιγκαπούρη, δήλωσε “αυτό το κοτόπουλο, είναι απλά κοτόπουλο, αλλά είναι το πιο εκπληκτικό πράγμα που έχω δει ή φάει στη ζωή μου.”

Το κρέας αποτελείται κυρίως από μυϊκή μάζα, λίπος και αιμοφόρα αγγεία, διατεταγμένα με τη βοήθεια δομικών πρωτεϊνών. Αυτό δεν αλλάζει με το κρέας κυτταροκαλλιέργειας. Η διαφορά βρίσκεται στο πώς παράχθηκε το κρέας. 

Ένα από τα μεγάλα πλεονεκτήματα της κυτταρικής αγροκαλλιέργειας είναι ότι υπάρχει δυνατότητα ελέγχου της αναλογίας μεταξύ μυών, λίπους και συνδετικού ιστού - που σημαίνει ότι οι παραγωγοί θα μπορούν να παράξουν κρέας με ίδια (ή καλύτερη!) γεύση από τα συμβατικά κρέατα κτηνοτροφίας

Ναι, το κρέας κυτταροκαλλιέργειας θα περάσει από τις ίδιες διαδικασίες έγκρισης που περνάνε όλα τα τρόφιμα που διατίθενται στην ευρωπαϊκή αγορά (αρμόδια αρχή είναι η EFSA). Οι αρχές της Σιγκαπούρης έδειξαν ήδη πως εμπιστεύονται την ασφάλεια του κρέατος κυτταροκαλλιέργειας, αφού ενέκριναν την πώληση κοτόπουλου κυτταροκαλλιέργειας από την Eat Just τον Δεκέμβριο του 2020.

Εκτός αυτού, αρκετοί παραγωγοί κρέατος κυτταροκαλλιέργειας έχουν δείξει την εμπιστοσύνη τους στην ασφάλεια του προϊόντος, αφού το προσφέρουν για δοκιμή σε ειδικά οργανωμένες εκδηλώσεις (πχ η Mosa Meat και η Upside Foods).

Το κρέας κυτταροκαλλιέργειας δεν χρειάζεται προσθήκη αντιβιοτικών, σε αντίθεση με τα ζώα στις βιομηχανικές μονάδες κτηνοτροφίας, που τα καταναλώνουν σε καθημερινή βάση. Αυτό συμβαίνει επειδή το κρέας κυτταροκαλλιέργειας μπορεί να παραχθεί σε μονάδες που ακολουθούν αυστηρούς κανονισμούς υγιεινής. Αντιθέτως, τα ζώα είναι ευάλωτα σε μολυσματικές ασθένειες καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής τους σε μία κτηνοτροφική μονάδα, και πρέπει να προστατεύονται από αυτές.

Το κρέας κυτταροκαλλιέργειας δεν θα παράγεται με προσθήκη αυξητικής ορμόνης που συνήθως χρησιμοποιείται στην κτηνοτροφία για να αυξήσει το μέγεθος των ζώων πάνω από τα φυσικά όρια. Αντιθέτως, το κρέας κυτταροκαλλιέργειας θα παράγεται καλλιεργώντας τα ζωικά κύτταρα που βρίσκονται στο κρέας με χρήση ενός ζωμού πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά (που λέγεται θρεπτικό μέσο).

Αφού μπορούν να ελέγχονται οι ποσότητες όλων των θρεπτικών συστατικών που χρησιμοποιούνται στα προϊόντα κυτταρικής αγροκαλλιέργειας, μπορούμε να παραμετροποιήσουμε το φαγητό ανάλογα με τις προτιμήσεις και τις ανάγκες μας.

Η κυτταρική αγροκαλλιέργεια μας παρέχει την ευελιξία να παράξουμε κρέας και θαλασσινά όσο υγιεινά και όσο νόστιμα τα θέλουμε. Μπορούμε να μειώσουμε το ποσοστό ακόρεστων λιπαρών (ή να αυξήσουμε το ποσοστό των υγιεινών λιπαρών) και να αυξήσουμε την ποσότητα πρωτεΐνης, βιταμινών, ιχνοστοιχείων, χωρίς να θυσιάζεται η γεύση ή η υφή του φαγητού μας. Αυτή η ευελιξία σημαίνει πως το πόσο υγιεινά και πόσο νόστιμα θα είναι τα προϊόντα κυτταρικής αγροκαλλιέργειας, εξαρτάται τελικά από τις προτιμήσεις των καταναλωτών.

Το κρέας κυτταροκαλλιέργειας και τα άλλα προϊόντα κυτταρικής αγροκαλλιέργειας (όπως αυγά και γαλακτοκομικά) θα έχουν απαιτήσεις σε συσκευασία, αποθήκευση και μεταχείριση παρόμοιες με τα συμβατικά ζωικά προϊόντα

Για την παραγωγή προϊόντων κυτταρικής αγροκαλλιέργειας (όπως κρέας και θαλασσινά), οι παραγωγοί δεν χρειάζεται να προβούν σε γενετικές τροποποιήσεις, κάποιοι από αυτούς όμως ενδέχεται να επιλέξουν να το κάνουν, αφού μπορεί να αυξήσει τη διατροφική αξία και να βελτιώσει τη γεύση ενός τροφίμου. Για καταναλωτές που δεν επιθυμούν να γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, αρκετές εταιρείες κυτταρικής αγροκαλλιέργειας όπως η Mosa Meat και η Mirai Foods έχουν δεσμευτεί να μην χρησιμοποιήσουν γενετικές τροποποιήσεις. Εκτός αυτού, βάσει της ισχύουσας νομοθεσίας τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα απαγορεύονται εντός της ΕΕ και της ενιαίας αγοράς.

Όσο για τα προϊόντα που παράγονται μέσω ακυτταρικής αγροκαλλιέργειας, όπως γαλακτοκομικά και αυγά, οι εταιρείες χρησιμοποιούν την “ζύμωση ακριβείας” (precision fermentation), που είναι μία μορφή γενετικής τροποποίησης, για την παραγωγή συγκεκριμένων πρωτεϊνών και λιπαρών. Όμως τα τελικά προϊόντα είναι απολύτως καθαρά, ελεύθερα από τροποιημένο γενετικό υλικό (DNA).

Δεν είναι σαφές αυτή τη στιγμή με ποιο όνομα θα χαρακτηρίζεται το κρέας κυτταροκαλλιέργειας όταν κυκλοφορήσει στα ράφια των σουπερμάρκετ. Στα ελληνικά όλη η σχετική ορολογία της βιβλιογραφίας είναι ουσιαστικά αμετάφραστη, και ακόμα και μεταξύ μας ως Cell Ag Greece δεν έχουμε καταλήξει σε δόκιμες αποδόσεις που να θεωρούμε οριστικές. Αντίστοιχη κατάσταση επικρατεί στις περισσότερες γλώσσες/χώρες. Στον αγγλόφωνο κόσμο υπάρχουν κάποιες έρευνες καταναλωτών που προς το παρόν φαίνεται να ευνοούν τους όρους cultured και cultivated meat/seafood, που είναι και οι όροι που χρησιμοποιούνται στην βιομηχανία. Όλοι αναγνωρίζουν ωστόσο, ότι η κατάσταση είναι ρευστή.

Η κυτταρική αγροκαλλιέργεια είναι ένα κατεξοχήν διεπιστιμονικό πεδίο. Χρειάζεται μηχανικούς που θα σχεδιάσουν τις εγκαταστάσεις παραγωγής, κτηνοτρόφους που θα εκθρέψουν τα ιδανικά ζώα-δότες κυττάρων και θα καλλιεργήσουν τα φυτά που θα αποτελέσουν πρώτη ύλη για την παραγωγή θρεπτικού υλικού. Ακόμα χρειάζεται τεχνικούς που θα εργάζονται στις εγκαταστάσεις, ανθρώπους του μάρκετινγκ να χτίσουν σχέσεις με τους καταναλωτές, και φυσικά επιστήμονες πολλών σχετικών ειδικοτήτων που θα κάνουν έρευνα και θα αξιοποιήσουν την παραχθείσα γνώση εντός εταιρειών που θα σχεδιάσουν και θα βελτιώσουν τα προϊόντα.

For more information, check out ‘Pathways into Cell Ag’ an online tool developed by Cell Ag Australia.

Εξαιρετικά! Είσαι στο σωστό μέρος. Σε κάθε περίπτωση, μη διστάσεις να επικοινωνήσεις μαζί μας. 

Οι άνθρωποι που εργάζονται πάνω στην κυτταρική αγροκαλλιέργεια είναι εξειδικευμένοι σε πολλά ετερόκλητα αντικείμενα, από τεχνολογία τροφίμων, βιομηχανική φαρμακολογία, βιοτεχνολογία, μηχανική βιολογικών διεργασιών, αλλά και data science. Περισσότερες σχετικές πληροφορίες είναι διαθέσιμες στο σάιτ της Cell Ag Australia, όπου μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει το εργαλείο ‘Pathways into Cell Ag’.

Επαγγελματίες κλάδων εκτός STEM, όπως σεφ, ντιζάινερ, διαφημιστές, έχουν επίσης σημαντικό ρόλο να παίξουν στην εκπαίδευση των καταναλωτών, στο μάρκετινγκ και στη διανομή, όλα απαραίτητα για να φτάσουν προϊόντα κυτταρικής αγροκαλλιέργειας στους καταναλωτές.

Το κρέας κυτταροκαλλιέργειας προέρχεται από κύτταρα ζώων, όπως και το συμβατικό κρέας κτηνοτροφίας, ενώ τα φυτικά υποκατάστατα προέρχεται από φυτά. 

Τα κρέατα με βάση τα φυτά (όπως τα προϊόντα της Beyond Meat και της Impossible) είναι εξαιρετικά προϊόντα για την αντικατάσταση του κρέατος εκτροφής, αλλά παρασκευάζονται κυρίως με φυτά που έχουν υποστεί επεξεργασία ώστε να έχουν γεύση κρέατος. Το καλλιεργημένο κρέας είναι κρέας σε θεμελιώδες επίπεδο, καθώς αποτελείται από ζωικά κύτταρα όπως ακριβώς και το κρέας εκτροφής. 

Και τα δύο έχουν θέση στα τρόφιμα του μέλλοντος, ως εξαιρετικές πηγές πρωτεΐνης και άλλων σημαντικών θρεπτικών συστατικών. Κάθε καταναλωτής θα επιλέγει αυτό που ταιριάζει στις προτιμήσεις του.

Αρκετές μελέτες ανάλυσης κύκλου ζωής (life cycle assessment - LCA) έχουν γίνει για να εκτιμηθεί η χρήση πρώτων υλών και παραγωγή αποβλήτων για το κρέας κυτταροκαλλιέργειας. Όμως για άλλα προϊόντα κυτταρικής αγροκαλλιέργειας δεν υπάρχουν ακόμα μελέτες. Προς το παρόν, αυτές οι μελέτες μπορούν να βασιστούν μόνο σε εικασίες για τις πιο πιθανές παραμέτρους της παραγωγικής διαδικασίας. (Scharf et al, 2019).

Μια πρόσφατη επισκόπηση των διαθέσιμων LCA (Scharf et al, 2019) βρήκε ότι σε σχέση με τις ισχύουσες πρακτικές παραγωγής κρέατος στις ΗΠΑ, το κρέας κυτταροκαλλιέργειας θα μείωνε:

• Τη χρήση γης κατά >95%
• Τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου κατά 74-87%
• Την μόλυνση θρεπτικών συστατικών κατά 94%

Ακόμα δεν είναι βέβαιο το πώς θα συγκρίνονται τα προϊόντα κυτταρικής αγροκαλλιέργειας με τα παραδοσιακά, ως προς κατανάλωση ενέργειας και νερού. Το γεγονός ότι η τεχνολογία αφήνει πολλά περιθώρια εξοικονόμησης πόρων είναι και από τα βασικά κίνητρα των εταιρειών, που θέλουν να μεταβούμε σε πιο βιώσιμα μοντέλα παραγωγής ζωικών προϊόντων.

Ο Santo (2020) δίνει και διαγραμματικά μια περίληψη πολλών LCA για προϊόντα κυτταρικής αγροκαλλιέργειας όπου φαίνεται η σύγκριση με τη συμβατική χρήση νερού, εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και χρήση γης.

Με βάση τον ισχύοντα ορισμό της Vegan Society, το κρέας κυτταροκαλλιέργειας δεν είναι βίγκαν, αφού στη διαδικασία εμπλέκεται ζωικό προϊόν - καθώς όμως η τεχνολογία ωριμάζει, δεν αποκλείεται ο ορισμός να προσαρμοστεί.

Το κρέας κυτταροκαλλιέργειας μπορεί να είναι χαλάλ, αν τα κύτταρα της καλλιέργειας προήλθαν από ζώο που θανατώθηκε με τον απαιτούμενο κατά χαλάλ τρόπο (Hamdan, 2018).

Οι απόψεις διίστανται ως προς τι τι όροι πρέπει να πληρούνται για να χαρακτηριστεί το κρέας κυτταροκαλλιέργειας ως κόσερ. Κάποιοι ραβίνοι υποστηρίζουν ότι τα αρχικά κύτταρα πρέπει να ληφθούν από ζώο που θα θανατωθεί με τον τελετουργικό τρόπο. Άλλοι ισχυρίζονται ότι το προϊόν απέχει τόσο πολύ από την πηγή, που δε μπορεί να θεωρηθεί απαγορευμένο. Από αυτή τη σκέψη προκύπτει και πως το χοιρινό κυτταροκαλλιέργειας, καθώς και άλλα τρόφιμα που παραδοσιακά δεν θεωρούνται κόσερ, θα μπορούσαν να καταναλώνονται από τους πιστούς χωρίς πρόβλημα. 

Κάποιες εταιρείες κρέατος κυτταροκαλλιέργειας μπορεί να καταλήξουν να κάνουν περιοδικές βιοψίες, και να παραλαμβάνουν φρέσκα κύτταρα από ζωντανά ζώα με αυτό τον άκακο τρόπο, ώστε να απομονώνουν βλαστικά κύτταρα που θα πολλαπλασιάζονται στο ελεγχόμενο περιβάλλον των εγκαταστάσεων. Μία τέτοια μέθοδος σημαίνει ότι θα συντηρούν κάποια ζώα σε κοντινή απόσταση. Ωστόσο είναι τέτοια η σημασία που δίνεται από τη βιομηχανία κυτταρικής αγροκαλλιέργειας στην φιλοζωία, που οι συνθήκες ζωής αυτών των ζώων θα είναι πολύ καλές. 

Άλλες εταιρείες κρέατος κυτταροκαλλιέργειας όπως η Shiok και η Upside έχουν δηλώσει πως σκοπεύουν να κάνουν τα κύτταρά τους αυτοανανεώσιμα, ή “αθάνατα”, που σημαίνει ότι δε θα χρειάζεται να επιστρέφουν σε ζώα για βιοψία.

Η γλώσσα πάντα εξελίσσεται καθώς αλλάζουν οι συνθήκες, οι οποίες δίνουν νέα σημασία σε υπάρχουσες λέξεις. Όταν το γάλα σόγιας κυκλοφόρησε, οι καταναλωτές δεν αναρωτήθηκαν αν το φυτό της σόγιας έχει μαστικούς αδένες, και στην περίπτωση των χορτοφαγικών μπέργκερ, οι καταναλωτές επέκτειναν τη σημασία της λέξης μπέργκερ ώστε να σημαίνει το σχήμα και τη χρήση του τροφίμου, όχι τη σύστασή του. Το κρέας κυτταροκαλλιέργειας είναι κρέας ακόμα και σε επίπεδο DNA. Το να επινοηθεί οποιαδήποτε άλλη λέξη για να το περιγράψει, θα είναι παραπλανητικό.

Η κυτταρική αγροκαλλιέργεια είναι μια ευέλικτη τεχνολογία παραγωγής τροφίμων, που επιτρέπει παραμετροποίηση του προϊόντος, αλλάζοντας πχ το ποσοστό λιπαρών στο κρέας ή το γάλα, πράγμα που θα σημαίνει περισσότερες επιλογές για τον καταναλωτή. Κάποιες εταιρείες όπως η Shojinmeat Project και η Future Meat στοχεύουν σε ένα μέλλον όπου η κυτταρική αγροκαλλιέργεια δημοκρατικοποιείται: οι καταναλωτές θα μπορούν να παράγουν το δικό τους φαγητό και να το προσαρμόζουν στα γούστα τους μόνοι τους.

Μιας και το κρέας κυτταροκαλλιέργειας δεν είναι ακόμα διαθέσιμο, η αποδοχή των καταναλωτών μπορεί να μεταβληθεί μόλις ληφθούν υπόψιν και σημαντικοί παράγοντες όπως γεύση, τιμή και δημοφιλία (Bryant and Barnett, 2018).

Προς το παρόν οι έρευνες για τη γνώμη των καταναλωτών ως προς τα προϊόντα κυτταρικής αγροκαλλιέργειας δείχνουν ανάμεικτα αποτελέσματα - το ενδιαφέρον και η αποδοχή εξαρτώνται από την περιγραφή του κρέατος κυτταροκαλλιέργειας και από τη διατύπωση των ερωτήσεων, καθώς και από το προφίλ των ερωτηθέντων, που δεν είναι πάντα αντιπροσωπευτικό του γενικού πληθυσμού (Bryant and Barnett, 2018).

• Scharf, A., Breitmayer, E. and Carus, M. Review and gap-analysis of LCA-studies of cultured meat for The Good Food Institute, 2019. 
• Santo, R., Kim, B., Goldman, S., Dutkiewicz, J. Biehl, E., Bloem, M., Neff, R. and Nachman, K. Considering Plant-Based Meat Substitutes and Cell-Based Meats: A Public Health and Food Systems Perspective, 2020
• Bryant, C. and Barnett, J. Consumer acceptance of cultured meat: A systematic review, 2018
• Hamdan, M., Post, M., Ramli, M. and Mustafa, A. Cultured meat in Islamic perspective, 2018